BDB Bertsolaritzaren datu-basea

Bertsolaritzak prentsa historikoan, irratian, zineman, telebistan nahiz Interneten izandako presentziaren bilketa eta azterketa hartu da abiapuntutzat. Bertso-munduko eragiletzaren zortzi belaunaldiren biografiak eta ekarpenak ere harilkatu dira kontakizunean. Eta hau guztia Europan kultura popularrak izandako bilakaeraren testuinguruan kokatu da. Kultur bilakaera erabat singularraren errepaso zabala da azken emaitza, ahots subalternoaren bizi indarraren testigantza eder bat.

AITZINSOLASA (Jon Sarasua) …XV
ESKERTZAK …XXI
1. SARRERA …1
1.1. FOLEYREN HARRIDURA ABIAPUNTUTZAT: MUNDUAN BAKARRA …1
1.2. LEHEN HIPOTESI BATZUK ETA HELBURUAK: HEDABIDERATZEAREN HISTORIA, ERAGILETZAREN HISTORIA ETA PROIEKTUA …3
1.3. HIPOTESI GEHIAGO ETA MARKOA: UZTARTZEN DIREN HISTORIA KULTURALAK …4
1.3.1. Fokua ireki beharra: kultura popularra Europan eta euskal kulturgintzan …4
1.3.2. Subalternitatearen korapiloak …5
1.3.3. Singulartasuna esplikatu nahian elkarrekin uztartzen diren historia kulturalarekin topo …10
1.4. METODOLOGIA …12
1.4.1. Historia Seriala …12
1.4.2. Kuantitatiboa I: Bertsolaritzaren Hemerografia Historikoa (1823-1979) …15
1.4.3. Kuantitatiboa II eta III: Aro Garaikideko Nagusiko finalen oihartzuna (1980-2017) eta Bertsolari aldizkaria (1991-2018) …17
1.4.4. Kualitatiboa: elkarrizketa sakonak …18
1.4.5. Mistoa: lau kasuren azterketa …21
1.5. PROZESU HISTORIKOAREN ANALISI ETA ANTOLAKETARAKO IRIZPIDEAK …22
1.5.1. Testuinguru zabalak eta kontakizun historikoa …22
1.5.2. Jatorrizko eredua: J. B. Thompsonen kulturaren eta hedabideen azterketa …23
1.5.3. Gandara: Thompson ahozko ondarearen moldaketetara ekarria …25
1.5.4. Hurbilagoko testuingurua …26
1.5.5. Oihartzuna …27
1.5.6. Proiektua …28
1.5.7. Zikloak …29
2. KULTURA POPULARRA LEHEN MODERNITATEAN ETA LEHEN EUSKAL PIZKUNDEAN …33
2.1. LEHEN MODERNITATEAJ EKARRITAKO HAUSTURA …33
2.1.1. Eliteen bestekotzea …33
2.1.2. Ertzetan muturrera eramandako fenomenoa …35
2.13. Euskal kulturaren bestekotzea: bertsolaritzan topa daitezkeen arrastoak …37
2.2. ERROMANTIKOEN DESKUBRIMENDUA …40
2.2.1. Kolonietarako bidaia: exotismoa eta primitibismoa …40
2.2.2. Erromantikoen erreakzio antimodernoa …41
2.2.3. Basati ona …42
2.2.4. Euskal kulturaren deskubrimendua: hizkuntzalariak, antropologoak eta “euskal basati ona” …43
2.3. KULTURA POPULARRRA ETA HERRI KULTURA …47
2.3.1. Nazio-estatuak ordena modernoaren eraketan …47
2.3.2. Hizkuntzen digestioa …49
2.3.3. Ertzeko komunitateen erreakzio eta eragiletza …52
2.4. LEHEN EUSKAL PIZKUNDEA ETA BERTSOLARITZA …53
2.4.1. Bi olatuko lehen euskal pizkundea …53
2.4.2. Tradizioa euskararen azken gotorleku …55
2.4.3. Tradizioa eta modernitatearen lehen euskal kulturgintzaren eragiletzan …56
2.4.4. Bertsolaritzaren garrantzia Lehen Euskal Pzikundean …58
2.5. DESAFIOTIK TXAPELKETARA, LEHEN PIZKUNDEAK BERTSOLARITZAN ERAGINDAKO METAMORFOSIA …61
2.5.1. Bertsolaritzaren lehen praktika modernoak …61
2.5.2. Kultura popularra ikuskizun moderno, Europan bezala …63
3. LEHEN ZIKLOA: LEHEN ENTSEGUA LORE JOKOETAN. PRENTSA, DESKRUBIMENDUA …67
3.1. TESUINGURUA: ERREAKZIO KULTURALISTA ERAKUNDEEN GAINBEHERAREN AURREAN …67
3.1.1. Bestekotze prozesu luze baten ondorena …67
3.1.2. Oldarra euskal erakundeen eta euskararen kontra …69
3.1.3. Atzerriko begiradaren hauspoa eta erreakzio kulturalista …71
3.2. AURREKARIAK I: BERTSOLARITZAREN HISTORIAKO LEHEN LERROAK …74
3.2.1. Villabonako desafiotik hasita …74
3.2.2. Juan Inazio iztueta, lehen euskal folklorista (1767-1845) …75
3.2.3. Bertsolaritzarekiko jarrerark XIX. Mendearen lehen erdian …78
3.3. AURREKARIAK II: PRENTSAO LEHEN LERROAK BERTSOLARITZAZ …81
3.3.1. Testu zaharrena: Etienne Boucher de Crévecoeurren “Souvenirs” (1823) …81
3.3.2. Etxahunen epaiketen kronikak: “Assasinat commis par méprise” (1828) …84
3.3.3. Bertsolari baten figuraz lehena: Jean Baptiste Xahok Etxahun (1838) …87
3.3.4. Bertsolaritzaz propio idatzitako lehen artikulua: Duvoisinen “Des Basques et de leur póesie” (1841) …89
3.4. OINARRIA: ABBADIEREN IPARRALDEKO LORE JOKOAK (1845-1878) …91
3.4.1. Xahok ereindako haziak …91
3.4.2. Abbadieren lorategia …102
3.4.3. Iparraldeko Lore Jokoen estaldura eta aldizkari baten proiektua …114
3.4.4. Iparragirre, lehen bertsolari mediatikoa (1820-1881) …116
3.4.5. Bilintxen kalbarioa, lehen gertakari mediatikoa (1876) …120
3.5. GAILURRA: PZIKUNDE FORUZALEAK LEHEN ENTSEGUA (1879-1900) …126
3.5.1. Hegoalderako pausoa eta biderketa …126
3.5.2. Campionen “Euskaro”ak eta Donibane Lohizuneko “Zazpiak bat” …129
3.5.3. Manterola eta Euskal-Erria aldizkaria Pizkundearen artikulatzaile …1332
3.5.4. Frontoitik antzokira, aipamenetik kronikara …136
3.5.5. Bertsolaritza euskarazko kazetaritzaren lehen pausoetan …138
3.5.6. Fernando Amezketarraren arrakasta: (1884-) …140
3.5.7. Pedro Mari Otaño, ahoz baino gehiago idatziz (1857-1910) …144
3.6. HAUSTURA: GARBIZALEKERIAK BAZTERRERA (1901-1917) …147
3.6.1. Etxagarairen epaia (1901) …147
3.6.2. Bertsolariaren gutxiespena …149
3.6.3. Garbizalekeria Euskal Herrian, fenomeno arrunta Europan …152
3.6.4. Etxahunen epaiketarekin hasi eta Txirritarenarekin bukatu …154
3.7. OHIARTZUNA: LEHEN PAUSOAK PRENTSAN …158
3.7.1. Emandako pausoak eta bilakaera …158
3.7.2. Argitalpen eta sinadura nagusiak …161
3.7.3. Gertakari eta protagonista mediatikoak …166
3.8. PROEIKTUA: KULTURA POPULARRAREN DESKRUBRIMEDUA …172
3.8.1. Nortasun modernoaren ikur eta ideologia modernoen eroale …172
3.8.2. Bilketa eta hedabideratzea …174
3.8.3. Praktika modernoen sustapena …177
4. BIGARREN ZIKLOA: EUZKO PIZKUNDEKO ESTREINALDI ARRAKASTATSUA. PRENTSA (I), ERAIKUNTZA …181
4.1. TESTUINGURUA: PIZKUNDEAREN OLATU ABERTZALEA …181
4.1.1. Euskal kulturaren lehen instituzionalizazioa …181
4.1.2. Euskarazko kazetaritzaren eta irakaskuntzaren sustapena …184
4.1.3. Tradizioa birsustraituz …186
4.2. OINARRIA: ARRETA BERRITUA BERTSOLARITZARI (1918-1934) …189
4.2.1. Jarrera aldaketaren zantzuak eta Mujikaren arrakasta …189
4.2.2. Lekuonaren formulazioa jantzia …191
4.2.3. Makazagaren moldiztegia eta Bertsolariya …196
4.2.4. Aitzolen hurbilketa …199
4.2.5. Bertsoa irratian …205
4.2.6. Au Pays des Basques eta Euzkadi, lehen ikus-entzunezkoak …211
4.3. GAILURRA: ESTREINALDI ARRAKASTATSUA BI BERTSOLARI GUDUEKIN (1935-1936) …216
4.3.1. Txapelketa abiarazteko erabakia …216
4.3.2. 35eko txapelak eredu berria lehenetsi …223
4.3.3. 36ko txapelak bertsogintza klasikoaren aitortza …229
4.3.4. Bertsolariei eginiko lehen elkarrizketak …235
4.3.5. Zubimendiren Bertsolari Guduak (1936) …242
4.4. HAUSTURA: GERRA ETA GERRAONDOKO TRSIKANTZA (1936-1944) …244
4.4.1. Txirritaren omenaldiko argazkia …244
4.4.2. Argazki orokor batzuk …253
4.5. OHIARTZUNA: EREDU GARATUA PRENTSAN ETA LEHEN PAUSOAK IRRATIAN …260
4.5.1. Emandako pausoak eta bilakaera …260
4.5.2. Argitalepn eta sinadura nagusiak …263
4.5.3. Gertakari eta protagonista mediatikoak …268
4.6. PROIEKTUA: KULTURA NAZIONAL BATEN ERAIKUNTZAN …272
4.6.1. Bertsolari guduak: Lore Jokoekin jarraidura …272
4.6.2. Bertsolaria jantzi nahian: jaso nahiaren jarraidura …274
4.6.3. Jarraidura bilketaren eta hedabideratzearen ardatzetan …276
4.6.4. Ikur eta eroale …279
4.6.5. Berrikuntza: bertso-eskolaren eta elkartearen ideien lehen zantzuak …281
5. HIRUGARREN ZIKLOA: NEGUKO KANPAMENDUETAKO LANA FRANKISMO GARAIAN. IRRATIA, HAUSPOTZEA …285
5.1. TESTUINGURUA: ARRAKALETAN ERNATUKO KULTURGINTZA …285
5.1.1. De Vega: Txirritaren sinatzetik euskararen ehorzketa aldarrikatzera …285
5.1.2. Erabateko jazarpenetik bizitza begetatiboa onartzera …288
5.1.3. Arrakaletan ernatutako kulturgintza …290
5.1.4. Bertsolaritzaren arrakala ….292
5.2. OINARRIA: BERTSOLARITZA BERRABIARAZTEN (1945-1957) …295
5.2.1. Hegoaldean Basarri …295
5.2.2. Iparraldean Hernandorena …302
5.2.3. 1950eko hamarraldiaren erdiko bulkada berria …308
5.3. GAILURRA: BERRIRO ESZENAN EUSKALTZAINDIAREN ESKUTIK (1958-1967) …314
5.3.1. Hernandorenaren txapelketen gailurra Parisen: lehen aldiz telebistan …314
5.3.2. Euskaltzaindiak lau txapelketa nagusi zazpi urtean …321
5.3.3. Markinako batzarrak: elkarte baten beharra eta Bertsolari aldizkariaren proiektua …330
5.3.4. Auspoaren sua eta bertsopaperen azken hatsa …335
5.3.5. Basarriren polemikak …342
5.3.6. Erdu garatua irratian Loiolako Herri Irratiaren eskutik …347
5.3.7. Lehen ikus-entzunezkoak …355
5.4. HAUSTURA: PZIKUNDE BERRIA ETA BERTSOLARITZA SOZIALA (1968-1979) …364
5.4.1. Testuingurua trantsizioan …365
5.4.2. Txapelketa zikloaren haustura …371
5.4.3. Gorbatarik gabeko bertsolariak …377
5.4.4. Kazetaritza alorraren irakinaldia …387
5.4.5. Ikus-entzunezkoetan presentzia irabaziz …391
5.5. OHIARTZUNA: GAILURRA IRRATIAN ETA LEHEN PAUSOAK TELEBISTAN …400
5.5.1. Emandako pausoak eta bilakaera …400
5.5.2. Argitalpen eta sinadura nagusiak …403
5.5.3. Gertakari eta protagonista mediatikoak …409
5.6. PROIEKTUA: BERRESKURATU, GORDE ETA HASUPOTZEN …418
5.6.1. Aurreko proiektuaren jarraitutasuna: Basarri eta Hernandorena …418
5.6.2. Ikur eta eroale: lehen hamarkadetako kamustasunetik bertsolaritza sozialarekin distira berreskuratzea …420
5.6.3. Zavalaren proiektua: bilketaren dimentsio berria …421
5.6.4. Presentzia mediatikoa biderkatzeko apustua …425
5.6.5. Elkartearekin bueltaka Markinako batzarretan …427
6. KULTURA POPULARRA BERANDUKO MODERNITATEAN ETA BIGARREN ESUKAL PIZKUNDEAN …429
6.1. KULTURA POPULARRRA ETA MASA KULTURA …429
6.1.1. Kultura popularra masa kulturaren erregai …429
6.1.2. Kultura mediatua eta tradizioaren birsustraitzea …431
6.1.3. Masa kultura eta euskal kultura: bertsolaritza berriro ere …433
6.2. GIZARTE MUGIMENDUAK KULTUR ERAGILEA …436
6.2.1. Gizarte molde berrien emaitza …436
6.2.2. Mugimenduotako komunikazioaren garrantziaz …438
6.3. BIGARREN PIZKUNDEA ETA BERTSOLARITZA …440
6.3.1. Abertzaletasun berriak eta askatutako korapiloa eta Pizkunde berria …440
6.3.2. Euskalgintza eta euskal kulturgintza gizarte mugimendu …445
6.3.3. Bertsolaritzaren garrantzia Bigarren pizkundean ..447
6.4. BIGARREN PIZKUNDEAK BERTSOLARITZAN ERAGINDAKO METAMORFOSIA …451
6.4.1. Pizkundeko ikastoletatik bertso-eskoletara: esentzializazioa hausteko giltza …451
6.4.2. Pizkundeko mugimendu kulturgiletik Bertsozale Elkarteara …457
7. LAUGARREN ZIKLOA: MASA KULTURA ERAKUSTALDIA GIZARTE MUGIMEDNUAK. TELEBISTA, EZTANDA …461
7.1. TESTUINGURUA: ERAKUNDETZE AUTONOKIMKOAK EKARRITAKO GARAPEN EA KORAPILO BERRIAK …461
7.1.1. Euskal erakundeen berreskurapena: aukera berriak euskalgintzak …461
7.1.2. Mugimendu koska berriak: autonomiaren auzia, profesionalizazioa eta komunikatu beharra …463
7.1.3. Aukera eta korapilo berak bertsolaritzak ere …466
7.2. OINARRIA: BERTSOLARITZA BERRIA, TEKLA BERRIAK (1980-1989) …469
7.2.1. Amurizaren berrikuntza eta barruko begirada …469
7.2.2. Bertso-eskolen loraldia …476
7.2.3. Profil berrien kontsolidazioa: bestelako bertsolari eta bertsozaleak …480
7.2.4. Euskadi Irratia Loiolakoarekin lehiatzera …483
7.2.5. Elkartearen sorrera eta hedabideratzeko apustu berritua …488
7.2.6. Bertsolari klasikoa El Diario Vascon eta eredu berria Eginen …493
7.2.7. Ikus-entzunezkoetan ate joka …499
7.3. GAILURRA: BERTSOLARITZAREN MURGILKETA MASA KULTURAN (1990-2005) …505
7.31. Hitzetik Hortzera: erreaktore nuklearra (1988-) …505
7.3.2. Egañaren belaunaldiaren bertsogintza eta hedatze-grina: uraniorik aproposena …510
7.3.3. Gazteenekin fisio: Betso Hop (1990), Hertzainak (1993) eta 1997ko txapelketa …514
7.3.4. Euskarazko prentsaren garapena: Egunkaria eta tokikoak …520
7.3.5. Bertsolari aldizkaria ere kalean (1991-) …524
7.3.6. Eta irratian hitza jolas bihurtu zen (1993-) …531
7.3.7. Hedabideratzearen arriskuak eta eraginak gogoetatuz …536
7.3.8. “Gero arte” Euskal Telebistari (1994-1997) …544
7.3.9. Marrazki bizidunak eta aparrarekin batera gora doan likidoa …554
7.3.10. Elkartearen egitasmo estrategikoak: XDZ (1992-) eta Lanku (1999-) …557
7.3.11. Barrurako begirada eta teorizazio kolektiboa …560
7.3.12. Proiektuaren ardatz berritzaileak: ikerketaren eta nazioarteko harremanen sustapena …565
7.3.13. Apustua bikoiztuz: sarerako eta BECerako jauziak …571
7.4. HAUSTURA: TESUINGURU ETA BELAUNALDI ALDAKETA (2006-) …576
7.4.1. Testuinguruaren trantsizio berri bat …576
7.4.2. Belaunaldi berriak oholtza gainean: multipolartasuna eta emakumea …579
7.4.3. Erreleboa Elkartean ere …587
7.4.4. Bertsolaritza sortzaile: hibridazioa eta esperimentazioa …592
7.4.5. Zutabegilea bertsolari eta bertsolaria kazetari …596
7.5.6. Hitzetik Hortzera II: Elkartearen kontrolak orekara …599
7.4.7. Hitza jolas: erreleboa uhinetan ere …608
7.4.8. Bertsolari II: 15.000 orrialdetik gorako bilduma …613
7.4.9. Lehen film luzea (Bertsolari, 2011) eta lehen eleberri grafikoa (Nork, 2015) …620
7.4.10 bertsozale.eus eta bertsoa.eus: sarean geroz eta indartsuago …624
7.5. OHIARTZUNA: EREDU EGONKORTUA TELEBISTAN ETA LEHEN PAUSOAK INTERNETEN …635
7.5.1. Emandako pausoak eta bilakaera …635
7.5.2. Arrakastaren neurria I. Kuantitatiboa: hazkundea …637
7.5.3. Arrakastaren neurria II. Kuantitatiboa: prestigiatzea …642
7.5.4. Finalari buruzko argitaratzaile eta sinadura nagusiak …650
7.5.5. Gaiak eta protagonista nagusiak Bertsolarin …654
7.6. PROEIKTUA: KULTUR MUGIMENDU AUTONOMO ETA EGUNERATUA …659
7.6.1. Elkartea mugimendu autoeratuaren ardatz …659
7.6.2. Bertso-eskolak transmisiorako eta sozializaziorako gune …664
7.6.3. Framing berria: tradizio ireki baten baitako sortzaile plurala …665
7.6.4. Bilketa, ikerketa eta nazioarteko harremanak: oinarrizko balioen eta balio gehigarrien deskubrimendua …668
7.6.5. Komunikazioa eta hedabideratzea: profezionalizazioa, norbere ekoizpena eta harreman sarea …671
7.6.6. Txapelketa: ekintza ikusarazle nagusia …676
8. EPILOGO GISA: BERTSOLARITZARENMETAMORFOSIAZ ETA TOKIAZ …683
8.1. ERRONKA: EKOSISTEMA ZAHARRAREN GALERA …683
8.2. ERANTZUNA: HABITAT BERRIRA EGOKITZEKO APUSTUA …685
8.2.1. Masa kulturaren eremuetan lehiatzeko prest: tentu handiz hartutako arriskuak …685
8.2.2. Apustuaren arrakasta …689
8.2.3. Metamorfosia: praktika tradizional, moderno eta postmodernoen osagarritasuna …691
8.2.4. Bilakaeraren albo kalteak …692
8.3. AHOZKOTASUNAREN ETA ERRETORIKAREN SUBALTERNITATEAK EKARRITAKO DESPIDSTE MODERNISRA …694
8.4. MASA KULUTRA ETA AHOZKOTASUNAREN SUSPERRALDIA …698
8.5. BERTSOLAITZAREN ZENTASLTASUNARI KRITIKAK …700
8.6. HERRIAREN KRONIKARI ZENA KOMUNIKAZIOA ZIRKUITU ALTERNATIBOA …702
9. ONDORIOAK …707
9.1. OIHARTZUNBA …707
9.2. METAMORFOSIA ETA TESTUINGURUEN ARTEKO LOTURAK …710
9.3. P`ROIEKTUA …717
9.4. SUBALTERNITATETIK AHALDUNTZERA, KANPOKO BEGIRADATIK BARRUKORA …720
9.5. BERTSOLARITZAREN SINGULARTASUNA: AHOTS SUBALTERNOAREN BIZI-INDARRAREN TESTIGANTZA BAT …724
BIBLIOGRAFIA …729
GRAFIKOEN ETA TAULEN ARUKIBIDEA