Goizean jeiki ta lasai-lasai
hurbildu naiz belardira
sega pikatu belarra mozten
ibili naiz jira-bira
ta bapatean kanpaien hotsak
buelta eman dit bertan bihotzak
seinalea heldu da tira.
Korrika joan naiz begira ezinik
berriz ere baserrira
kortina atzetik erdi izkutuan
nengoenean begira
hortxe heldu da gure emaztea
ta berak eman dit albistea:
"Villabona erori da
laister etorriko dira".
Nik uste baino askoz lehenago
iritsi dira hona arte
gure etxean danba! sartuta
erregistroa jo ta ke.
"¡Estesen/Estesen quietos! ¡Registren todo!
¡Quemen los libros! ¡Cojan el oro!"
emazteari "¡Quítate!"
Sargento napar bati esan diot
"Inori ere ez egin kalte".
Hori esan eta jarrai-jarraian
eraman naute aparte
eta hor hasi zaizkigu minak
ta bat-batean eskuburdinak
estu jarri dizkidate
baina nora naramate?
Etxetik irten ta hartu dugun
bidea ez da arrotza
gure etxetik hilerriraino
bide ezagun ta motza.
Hara helduta paretan kontra
lauren artean han naute bota
lepoan izerdia hotza.
Nahiz ta ez dakidan helduko zaidan
egun hontan heriotza
fusilak karga dituzte eta
dardarka daukat ahotsa
paretan kontra zutik jarrita
ta bi begiak ondo estalita
bat-batean tiro hotsa
ta zulatu zait bihotza.
Hil 1862-01-17
Junes Topet eta Engraxi Etxahunen seme bakarra, arreba bat zuen: Majiena. Engrazi Palento Haritxabaletarekin ezkondua (1808-07-27), gogoz kontra, majorazgotza ez galtzearren. Ezkontza honen atze-aurretan gauzatu zen bere zorigaiztozko bizitza: aitortu gabeko haurra; gogoz kontrako ezkontza; espetxea (1821-1826) gizon bat haizkoraz erasotzeagatik; beste 6 hilabeteko espetxea (1828) Etxegoiena gaztearen hilketaz akusaturik, epaiak aske uzten du honetatik halere; erromes Konpostelako Santiagora eta Erromara (1831-1832)... ondasun guztiak galduak ditu ordurako, seme-alabek ez dute onartzen, eta hara-hona emango ditu azken urteak: artzain, kantari, eskean, bertso trukean otorduak irabaziz. Heriotza, ordea, jaiotetxean helduko zaio. 1853 ko lore jokoetan parte harturik eta saririk ez izanik, mendekiozko bertso zorrotzak atera zituen.
Ez dakigu bat-batean aritzen zen edo ez; uste da baietz. Ezagutzen diren bere bertso guztiak ahoz aho heldu dira gureganaino, ez da idatzirik gorde, Etxahunek gorderik behar zituen esku-izkribuak erre egin baitzituzten bere ondorengoek. Kantatuz, zaharretatik gaztetara iragaziz iraun zuten urte luzetan haietako batzuk. Asko, halere, eta Piarre Lhanderi zor zaio bildu eta zaindu izana. Bertso sorta dezente heldu zaigu, eta, horrek berak adierazten du bertsolari honen maila: herriaren gogoan ona denak irauten du. Mina da bere bertsokeraren osagai nagusienetakoa, bere bizitza bezalakoxea da bere bertsoa: barrura begira, negar malkoak atereaz egina.
Iturria:
- Dorronsoro, Joanito. "Bertsotan I (1789-1936)". Donostia: Gipuzkoako Ikastolen Elkartea, 1981.
- Arbelbide, Xipri. "Piarra Topet Etxahun 1786-1862". Elkar, 1987. http://www.armiarma.com/zubi/egileak/00280.htm ]
- Xarriton, Piarres; Urkizu, Patri. "Koplari zeinbaiten bizitzaz eta bertsoez ohar labur batzuk". IN. Urkizu, Patri. Anton Abbadiaren Koplarien guduak (1851-1897). Donostia: Eusko Ikaskuntza, 1997. http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/abbadie/03/03419428.pdf
Hil 1955-01-17
Jaio 1915-01-17
Familiko inprenta hasieran Errenterian zeukaten, baina 1914 ezkero Donostian. Arterako zaletasun handiko gizona, sari ugari jaso zituen. Berrogei bat urte bete ondoren hasi zen euskaraz ikasten, eta handik aurrera euskaltzale handia bihurtu zen. Bertso munduan lan ugari egindakoa, adibidez, Xenpelar bertso-paper lehiaketaren antolakuntzan. Bere semea Antton Valverde kantaria da.
Aitor Mendiluzek plazaratu zuen 2017ko Txapelketa Nagusian, Durangon, kartzelako lanean.
Partitura Imanol Kamiok berak eskuratu digu.
