Jaio 1944-05-05
Urepelen (Baxe Nabarre), Xalbadorrenea baserrian jaio zen 1944ko maiatzaren 5ean. Fernando Aire "Xalbador" bertsulariaren eta Leonie Etxebarrenen semea, etxetik datorkio bertsozaletasuna eta bertsotarako sena. Herriko eskola publikoan egin zituen ikasketak eskola zertifikatua lortu arte, 14 urterekin. Artzaintza izan du lanbidea.
Garaiko beste gazte asko bezala, Ameriketara joan zen bizi moduko kezkak eramanda; hala dio bere aitak "Semea Ameriketatik itzultzean" jarritako bertso sortan. Bost urte egin zituen Kalifornian (1969-1974) artzantza eta unai lanetan, Urepelera betirako itzuli bitartean. Bi bertso sorta gogoangarri eskaini zizkion aitak "Odolaren mintzoa" liburu ospetsuan: "Semeari" etxeratu dadin galdetuz, eta itzulera ospatuz bozkarioz betetako "Semea Ameriketatik itzultzean".
1976an ezkondu zen Marie-Michèle Bethart urepeldarrarekin. Hiru alaba izan dituzte, Miren, Amaia eta Paxkalin, euskal kantagintzan "Aire ahizpak" hirukote famatua osatu dutenak.
Bertsolari ardatzetakoa izan da Ipar Euskal Herriko bertsogintzan 1980 eta 1990ko hamarkadetan; lurralde horietako plaza anitzetan aritu da jai giro eta bestelakoetan. Nafarroako bertsolari txapelduna izan zen 1980, 1985 eta 1988 urteetan, mugaz bi aldetako nafarrek txapelketa berean parte hartzen zutenean. Nafarroako txapelketan ezezik (17 aldiz 1980-1996 bitartean), bat-bateko txapelketa askotan parte hartu zuen, Txapelketa Nagusian (1980, 1986, 1989 eta 1993 urteetan) eta Xiberua, Lapurdi eta Baxenabarre Xilaba xapelgoan (2008an eta 2010an).
1970ko hamarkada amaieran antolatzen hasi ziren bertsolari gazteen sariketa batzuetan ere hartu zuen parte, eta txapeldun izan zen 1977an antolatu zen Zaldibiko I. Artxanberri eta Patxi Errota sarian.
Bertso jarri alorrean, bertso asko argitaratu du Herria aldizkarian, tartean, 1969an sariztatua izan zen "Ameriketan bakarrik Euskal Herria gogoan" bertso sorta.
Nabarmendu beharrekoa da Ipar Euskal Herriko bertsolaritzan garatu den belaunaldi aldaketan jokatu duen eginkizuna, bertsularitzaren abaroan sortu diren mugimenduetan izan duen engaiamendua, eta belaunaldi berriekin izan duen harremana.
2010ean erabaki zuen plazak uztea, Xilaba xapelgoan bere ekarpena egin eta gero.
2025eko urtarrilaren 14an zendu da, jaioterrian, Urepelen, 80 urterekin.
Hil 1961-05-05
Euskal idazle eta apaiza zen. "Zerbitzari", "Azkaindarra" eta "Bilharia" ezizenak ere erabili zituen. Gerezietako erretorea izan zen baina aurretik, Liginagan eta Mendiondon egon zen erretore zenbait urtez. 1930. urtean euskaltzain izendatu zuten.
Eskualduna eta Eskualdun Ona aldizkarietan idatzi zuen. Lehen Mundu Gerra garaian, gudulekutik idatzi zituen hango berriak kontatuz artikuluak. Eskualtzaleen Biltzarreko idazkari gisa hasi zen 1921. urtean. Hainbat obra itzuli zuen erdaratik euskarara: Ichtorio Saindua. Testament Zaharra. Jesu-Christo. Eliza (1943) Katichima, Ama Maria Pasionekoa, San Frantses, Bahnar deitu Salbaiak (1936). Errefrau bilduma bat osatu zuen Atsotitz, Zuhur-hitz eta Erran-zahar izenburupean, eta 1.000 esaeratik gora jaso zituen bertan (1936). Gaxuxa, Mikolas, Bi Gogorrak eta Oltzaberrian antzerki laburrak idatzi zituen. Jean Elissaldek ondutako ipuin, elezahar eta artikulu gehienak Gure Herria aldizkariak plazaratu zituen. Euskaltzain izendatu zuten 1930ean.
[Iturria, Euskal Wikipedia: http://eu.wikipedia.org/wiki/Jean_Elizalde
Informazio gehiago: http://zubitegia.armiarma.com/?i=379
Hil 1946-05-05
Hil 1919-05-05
"Lapurdiko Jatsun 1838 an sortu zen Piarres lbarrart bertsolaria, gazterik xantre sartu Baigorriko elizan, sari asko irabazi Lore jokoetan eta adin ederrean hil Baionan 1919an."
" Bai plazan eta bai paperean eginiko lanarengatik, bertsoegile famatua izan zen Ibarrart, alabaina, eta Mendiguren-Izagirre bikoteak esandakoari jarraikiz, «ez da, zoritxarrez, merezi lukeen bezain ezaguna gure artean, haren poesiaren kalitatea kontuan izanik». Betiri edo Piarres Ibarrart Jatsuko Ithurraldian jaio zen 1838.eko otsailaren 13an. Ama ezkongabea izanik, abizena amarengandik jaso zuen, aita zenaren hatzik ere ezagutzen ez delarik. Zazpi urteko soldadugo luzea Montelimar hirian egin ostean etxera itzuli eta zapatari jarri zen. 1867ko azaroaren 19an Marianne Darré lehengusinarekin ezkondu zen, alabaina eta horretarako baimena eskatu ez zuenez hainbat urte iragan behar izan ziren egoera guztiz normaldu zen arte, elizaren barruan behinik-behin. Gazte-gaztetandik jardun zuen Bettirik bertsolari, etxekoen aitzinean lehenbizi eta auzokoentzako gero, bai plazetako oholtzeetan bai tobera-munstra, galarrotsa edota gisa bereko ekitaldietan. Halako batean eta Baigorriko gazteriak deituta, bertan egin zen tobera batean aritu zen koblari; zelatan ezkutuki zebilen Barnetxe erretoreak entzun eta Ibarrarten lanarekin arras gustaturik, elizako koruko kantari, hau da, txantre moduan Baigorrira etortzeko luzatu zion konbitea, Ibarrartek deblauki onartu zuena. Baigorrin berrogeita lau urte eman ostean, Baionan zuen alabarengana joan zitzaigun, eta hantxe urte bi edo emanda 1917ko maiatzaren 5ean zendu zen. Behin Baigorrira eginez gero Ibarrartek ez zuen plazetan harzara kantatu Barnetxe apaizak hala eskaturik, eta Etxahun eta Otsalde bezalako bertsolari ospetsuekin dematu zen bertsoegile herrikoia betiko isildu zitzaigun, geroztik bertsoak paperean pausatzen zituen olerkaria sortu zelarik.
Ibarrartek olerkiak aurkezteko berebiziko aukera hauta topatu zuen Abbadiek antolatu lore jokoetan. Lehenbizi bertsoak kantatzeko biltoki ezin hobea suertatu zitzaion, eta behin baino gehiagotan saritu zioten bere lana ona; 1869an Saran kantatu zuen Maria Louisa Ossorio bertsolaritsa azkaindarraren aurka eta 1871an Sarako Etxetorekin aritu zen. Ostera, idazle moduan aurkeztu zuen lehenbiziko lana 1869ko «Kantuak Larrungo mendiari» dugu. 1871.ean berriz ere Saran eginiko festetan aurkeztu zuen bere olerki bat, «Soldado ondoa»; hurrengo urtean, ordea, epaimahaikoek ez zuten irabazlerik iragarri, eta Martin Gilbeau medikuak parte hartu zuten olerkariek haien idazkiak egunkarietara igortzeko eskakizunari men eginez, Ibarrartek bere «Gerlako presunier bat» Le Courrier de Bayonne eta L'impartial de bayonne egunerokoetan agertarazi zuen: «Eskal herritto bat da nere sor-lekhua / Gerletara xortetik izan niz deithua / Prussiano etxaiez han preso hartua / Nahi duten lekhura hetaz gidatua / Sei hilabete osoz heien menekua...»; ostera, berc edizioan aurkeztu «Itsu bat» ez zuen argitara eman. 1875.ean «Kantari bat». 1878ko festetan «Xinaurria eta xoria» aurkeztu zuen, eta sariztaturik gertatu ez zenez, 1879an Donostian eginiko festetan arraurkeztu zuen, ohorezko aipamena jaso eta Manterolak bere kantutegian argitara eman zuelarik. Urte berean, Elizondon eginiko lore jokoetan ohorezko aipamena jaso zuen Agustin Etxeberri saratarrarekin batera.
Ibarrartek ez zuen saririk irabazi 1882ra arte; urte hartan Sarako lore jokoetan bere «Ikhazkina mendian» saritu zioten Larrondoberriren «Alegia» olerkiarekin batera: «Gazterik hasi nuen gogoa alhatzen / Bakezko estatua zein othe zaiteken / Ez bainuen kausitzen egonez herrian / Hortako jarri nintzen ikhazkin mendian...». 1884eko lehiaketan «Uso saretan hatzemana» aurkeztu zuen, lehenbiziko saria balio izan zitzaiona: «Amari eman hitza nuelakotz hautsi / Eskual Herrian nintzen saretara jautsi / Handik hegaldatzea ezin ardietsi / Ihiztari zaharrak nau kaiolan hetsi...». Etxarri-Aranatzen ospatu beharreko baina azken unean Sarara aldatu ziren 1885ekoetan, berriz, «Laborari etxeko alaba»; 1886an Urnietan «Betiri Itsasukoaren balentria»; 1888an Kanbon «Pilatus hiritarra»; Maulen 1890eko irailaren 21 eta 22an egin ziren festetan «Bildots ait'amez gabetua»: «Sorthu nintzen neguko gaurik hotzenean / Aita hil berria zen ni munduratzean / Amaz gabetu nintzen gau hartan berean / Ume zurtza gelditu etxola batean...». Donibane Lohitzunen 1892an ospaturikoetan bigarren saria eskuratu zuen «Itsua eta sastrea» lanarekin: «Eskualdun bat zen itsu eta bertsulari / Atez ate zabilan iloba gidari / Soineko eta diru, janari eta edari / Nasaiki biltzen zuten bertsu eman sari...». Ustaritzen 1893ko ospakizunetan lehenbiziko saria eman zioten bere «Artzaintsa gazte baten bozkarioak» lanarengatik: «Zelhaietarik ikusten duzu gure etxea mendian / Eta gorago etxola hura harroka baten aldean / Mendi kaskoan andre gazte bat arthaldearen erdian / Ni nago hemen ardien zaintzen nere kilau gerrian / Egon ditezen ene aitamak bakotxa bere lanean...». Hazparnen 1894ean eginikoetan ohorezko aipamena jaso zuen «Mutil zahar bat bere mahastian» olerkiak «Aitak eman zerautan zerurat joaitean / Enetzat mahastia hartzeko lanean / Arta nezala / Aitak bezala / Haintzur eta jorra / Laguntzat hor nuela, sotoko oporra...», eta urte berean Donibane-Lohitzunen eginikoetan bigarren ohorezko aipamena jaso zuen bere «Eskuara, eskualdunak eta heyen loriak» lanarengatik: «Gizon eskualdun zahar ohoragarriak / Biloa xuri bezain kolore gorriak / Hitz ederrak mihian arrai arpegiak / Agur derautzuegu oi gure loriak...». Beran 1895ean «Madalen Sarako Martira». Kanbon 1896ko abuztuan ospatu lore jokoetan lehenbiziko sariaren 50 libera eman zizkioten «Aitatxi baten solasak bere ilobaso xumeari» lanari esker: «Ikusten dugu gizon bat aitasotu denean / Etxaintzinean jarririk alki baten gainean / Bere haurrak ezarririk bizi molde onean / Ilobaso xume bati dagola solasean». Ezpeletan 1895eko irailaren 24an eginikoetan hirugarren saria eskuratu zuen «Aita zuurra eta irur semeak» lanarekin. Ibarrarten hemezortzi koblak Piarres Lafittek eman zituen argitara 1948ko Herria aldizkarian."
Iturria eta informazio gehiago:
- Bidaidor, Joxemiel. "Hiru zapatari Bertsogile". IN. Euskaldunon Egunkaria, 2000ko martxoa.
- Literaturaren zubitegia: http://zubitegia.armiarma.com/?i=376 ]
- Xarriton, Piarres; Urkizu, Patri. "Koplari zeinbaiten bizitzaz eta bertsoez ohar labur batzuk". IN. Urkizu, Patri. Anton Abbadiaren Koplarien guduak (1851-1897). Donostia: Eusko Ikaskuntza, 1997. http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/mono/abbadie/03/03419428.pdf
